कोणत्या पंचवार्षिक योजनेत भारताने मिश्र अर्थव्यवस्थेची निवड केली?

योग्य उत्तर दुसरी पंचवार्षिक योजना हे आहे.

Key Points

• दुसरी पंचवार्षिक योजना (1956 ते 1961)
  • दुसरी योजना आर्थिक स्थिरतेच्या वातावरणात तयार करण्यात आली.
  • असे वाटले की कृषीला कमी प्राधान्य दिले जाऊ शकते.
  • दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत उद्योगांना अधिक महत्त्व प्राप्त झाले. प्रामुख्याने अवजड उद्योगांवर लक्ष केंद्रित करण्यात आले.
  • भारत सरकारने देशातील औद्योगिक वस्तूंच्या निर्मितीला चालना दिली.
  • हे प्रामुख्याने सार्वजनिक क्षेत्राचा विकास करण्यासाठी करण्यात आले होते.
  • योजना जलद औद्योगिकीकरण- जड आणि मूलभूत उद्योगावर केंद्रित होती.
  • परकीय कर्जाच्या माध्यमातून प्रचंड आयातीचा पुरस्कार करण्यात आला.
  • त्यामुळे भारत सरकारने दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत मिश्र अर्थव्यवस्था स्वीकारली. म्हणून, पर्याय 2 योग्य आहे.
  • औद्योगिक धोरण 1956 हे आर्थिक धोरणाचे उद्दिष्ट म्हणून समाजाच्या समाजवादी पॅटर्नच्या स्थापनेवर आधारित होते.
  • परकीय चलनाच्या तीव्र टंचाईमुळे विकास लक्ष्यांची घट झाली, किमतीतही वाढ (सुमारे 30%) झाली आणि आधीच्या योजनेत घट झाली आणि दुसरी पंचवार्षिक योजना फक्त माफक प्रमाणात यशस्वी झाली.

Important Points 

• दुसरी पंचवार्षिक योजना महालनोबिस प्रतिमानावर आधारित होती.
• महालनोबिस प्रतिमान हे 1953 मध्ये प्रसिद्ध प्रशांत चंद्र महालनोबिस यांनी मांडले होते.
• दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेनुसार दुर्गापूर, जमशेदपूर आणि भिलाई येथील पाच पोलाद प्रकल्पांची स्थापना करण्यात आली.
• दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेच्या कालावधीत अणुऊर्जा आयोग अस्तित्वात आला.
• आयोगाची स्थापना 1957 साली झाली.
• याच काळात टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्चचा जन्म झाला.

Additional Information 

• पहिली पंचवार्षिक योजना:
  • ती जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखाली 1951 ते 1956 या काळात सुरू करण्यात आली.
  • ही हेरॉड-डोमर प्रतिमानावर काही बदलांसह आधारित होती.
  • तिचा मुख्य भर देशाच्या कृषी विकासावर होता.
  • ही योजना यशस्वी झाली आणि 3.6% वाढीचा दर गाठला (तिच्या  2.1% च्या लक्ष्यापेक्षा जास्त).
  • या योजनेच्या शेवटी देशात पाच  IIT स्थापन करण्यात आल्या.
• तिसरी पंचवार्षिक योजना:
  • ती 1961 ते 1966 या काळात सुरू करण्यात आली.
  • नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष डी.आर.गाडगीळ यांच्या नावावरून याला 'गाडगीळ योजना' असेही म्हणतात.
  • अर्थव्यवस्था स्वतंत्र करणे हे या योजनेचे लक्ष्य होते.
  • शेती आणि गव्हाच्या उत्पादनात सुधारणा यावर लक्ष्य केंद्रित केले गेले.
  • भारत दोन युद्धांमध्ये गुंतला होता: (1) 1962 चे भारत-चीन युद्ध आणि (2) 1965 चे भारत-पाकिस्तान युद्ध. या युद्धांनी आपल्या अर्थव्यवस्थेतील कमकुवतपणा उघड केला आणि संरक्षण उद्योग, भारतीय लष्कर आणि किमतीचे स्थिरीकरण याकडे लक्ष वळवले.(भारतात महागाई दिसून आली).
  • युद्धे आणि दुष्काळामुळे ही योजना अयशस्वी झाली. लक्ष्य वाढ 5.6% होती तर साध्य वाढ 2.4% होती.
• चौथी पंचवार्षिक योजना:
  • ती इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखाली यांच्या नेतृत्वाखाली 1969 ते 1974 या काळात सुरू करण्यात आली.
  • या योजनेचे दोन मुख्य उद्दिष्टे म्हणजे स्थिरतेसह वृद्धी आणि स्वावलंबनाची प्रगतीशील उपलब्धी.
  • चौदा प्रमुख भारतीय बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले.
  • 1971 चे भारत-पाकिस्तान युद्ध आणि बांग्लादेश मुक्ती युद्ध झाले.
  • कुटुंब नियोजन कार्यक्रमांची अंमलबजावणी हे योजनेच्या प्रमुख लक्ष्यांपैकी एक होते
  • ती अयशस्वी झाली आणि 5.7% च्या लक्ष्याविरुद्ध केवळ 3.3% विकास दर गाठू शकली.